Life Skills awmzia :
Life skill awmzia hi kan hringnuna thil tha thei ber sawr chhuak tura thiamna (skills) kan mamawh tiin mawlmang takin hrilhfiah a ni.
Hringnuna thilthleng leh mamawhna phu hru tura ngaihtuahna dik neia kan ngaihtuahna kan her rem theihna hi a ni tiin sawi a ni bawk.
Tun tumah hian Eizawnna kawnga kan mamawh skills leh kan nitin nuna nun tha zawk nei tura kan mamawh Life skills te a tlangpui chauhin zir kan tum dawn a ni.
A EIZAWNNA ATAN LIFE SKILLS
Khawvel ram hrang hrang te sumdawnna kawngah an intlansiak a, chutiangin kan khawtual thlengin sumdawnna-in min chim a ni. Kan nun khaw chhuah nan eizawnna neih chu tihmakmawh a ni. Hmanlai chuan chhungkaw hrawk chawm a, eizawnna kawng dap hi mipa mawhphurhna nia ngaih a ni thin a, tunah erawh chuan hmeichhia pawh chhungkaw ei bel mi tam tak an awm tawh a, mipa ai maha hetiang lama rintlak pawh an tam tawh hle. Eizawnna kan thlanna kawnga kan ngaihtuah atana thil pawimawhte han tarlang ila.
A.1 EIZAWNNA TUR THLAN THIAM
Eizawnna tih hian a kawh ber chu kan nun nana kan mamawh bulpui ber ei leh in thawhchhuahna tiin kan sawi thei ang. Tin, sum leh pai thawhchhuahna ti pawhin sawi ila, a dikhlel awm love. Kan eizawnna tur kan thlan dawnin hengte hi ngun taka ngaihtuah a tha hle.
1 Eng ang mizia/thiamna nei nge ka nih.
2Ka awmna hmun-in ka thiltih tum hi a mamawh em.
3Ka eizawnna hi hun kal zelah innghahna tling a ni zel ang em.
A.2 MIZIA LEH NIHNA:
Sumdawnna/Eizawnna hlawhtling tur hian kan mizia a pawimawh hle. A hnuaia tarlan mizia leh nihna kan nei a nih chuan hlawhtling turin theihna kan nei sang hle.
· Beiseina nei ngah (Optimism)
· Hma hun thlir lawk thiam (Vision)
· A sulsutu nih thiamna/ mi aia tan hmasatu nih thiamna (Initiatiative)
· Phurna leh thathona (Drive and Motivation)
· Huaisenna (Risk tolerance)
· Tuarchhelna/Feina (Resilence)
A.3 MIDANG NENA INLAICHINNA THA SIAM THIAMNA
Kan eizawnna –ah mahni chauha thil ti thei kan nih loh avangin midangte nena inlaichinna tha neih a pawimawh hle. chutiang tura kan mamawh te han tarlang leh ila.
· Hruaitu nih thiamna leh mi tihphur thiamna (Leadership & Motivation)
· Mi biangbiak thiamna (Communication skill)
· Ngaihthlakthiamna (Listening skills)
· Midang nena inlaichinna siam thiam.
· Mi dawr thiamna (Negotiation skill)
· Chet danphung dik, tha leh hawihawm (Ethics)
A.4 THIL CHIK TAKA NGAIHTUAH THIAMNA LEH THIL THAR DUAN THIAMNA
Sumdawnna leh Eizawnna-ah chuan rilru nasa taka sen a ngai thin a, kan thil tawn azirin ngaihtuahna hman thiam a ngaih chang a tam a, ngaihdan danglam deuh leh thar lam deuh pawh kan siam thiam a tul thin.
· Thil thar ngaihtuah chhuah thiamna (Creative thinking)
· Harsatna sut kian thiamna (Problem Solving)
· Hun remchang hriatthiamna (Recognizing Opportunities)
A.5 A TAKA CHET CHHUAHNA
Rilru leh ngaihtuahna kan sen te a taka tih a ngai thin a, a taka kan chet chhuahna-a thil pawimawh i han tarlang leh teh ang.
· Tum neia ruahmanna siam (Goal setting)
· Ruahmanna tha siam leh bawhzui (Planning and Organizing)
· Thutlukna tha leh dik siam (Decision making)
A.6 SUM ENKAWL THIAMNA
Sum kawl ngai lo-in a kawl thut chuan a relbawlna (management) lamah a hlawhchham fo a, daihzai taka hman tur kha a hmanna ber pawh hriat loha luan ral tir huau huau a awl thin. Chuvangin, sum enkawl dan (Financial Management) hi thiam a ngai hle. `100,000 a thlawnin dawng ta thut ila, engtinnge kan hman ang tih han ngaihtuah ta ila, thenkhatin bike thar lei nghal kan tum mai thei a, thenkhat chuan a peipung zawnga hman dan kan ngaihtuah ang. Hei hian sum enkawl dan kan thiam leh thiam loh a ti lang chiang awm e.
A.7 THILDANG TE
B.7.1 KAN KHUA-AH EIZAWNNA ENG ANG NGE AWM THEI ANG
Kan khua hi khaw laklawh tak mai kan ni a, eizawnna kawng dap turin hlawk taka thil tih tur a tam rih lo hle. Hengte hi han ngaihtuah ila – Lu meh, Puan thui, Beauty Parlour, Stationery dawr siam, Huan siam (Farming), Vawk vulh (Piggery), Ar vulh ( sangha dil, Bakery, Carpentry, Tuition Centre, adt hi hlawk taka tih a theih ve tawh ang em le. Plan mumal tak nen hengte pawh kan khua-ah hian a kalpui ve thei tawhin a rinawm.
A 7.2 HLAWK NGHAL KAN TUM LUTUK THIN
Engemaw eizawnna leh sumdawnna thil kan khawih hian mi tam tak chuan hlawk nghal kan tum lutuk thin a, hei hi eizawnna thil kan kalpui dawn a, kan tih sual lian tak pakhat a ni. Hlep tum lutuk hian beidawnna min siam hma thin a ni.
A 7.3 RISK LAK NGAM LOH CHUAN EIZAWNNA HLAWHTLING NEIH A HAR
Eizawnna/Sumdawnna bul tan dawnin bultanna tur sum (Capital) kan mawmawh. Kan sum mamawh hi bul tan nan loan lak te a lo ngai thei thin, Risk la lo chuan bul tan hi thil har tak a nih avangin huaisenna kan neih a ngai a ni.
A 7.4 KAN THAWH THEIH NGAIHTUAHIN HMASAWN I TUM ANG U
Tuna kan dinhmun han chhut ila, hmasawn ngaihna lai nei theuh kan ni ngei ang, hmasawn thei turin kan rilru ti chakin inbuatsaih ila, Pathian tihna nen kan hmathlir ti zauin, hma i la ang u.
B NUN THIAMNA LAIMU (CORE LIFE SKILLS)
Mihring chu midang mamawh leh midang nena inngheng tlat kan ni a, midang nena khawsa thei miah lo, mil nei lo emaw tih mai tur mi chu kan en dan a dik lo thin. Nung theuh theuh zinga nun leh hun hmang thiam deuh chu an zahawmin, an nelawm a, an takin, an ho bawk a, an hun tawn leh awm hmun azirin an insiamrem thiam thin. Keimahni-a a tha ber nun chhuah pui tura skills pawimawh te point thenkhat tarlang ila.
B.1 Mahni inrintawkna (Self Confidence) : Mahni inringtawk lo chuan amah a inhmu tling lo a, a engamah hmain a hlawhchham a ni. Kan phak leh theih ang tawkin khawvel ningkhawng kan zir ang a, inringtawk takin kan che thin tur a ni.
B.2 Midangte zahna : Mahni indahsan lutuk na hian midangte zahna min hloh tir thei fo. Eng anga dinhmun sang pawh nise, midangte zah lo chuan zah a phu bik lo. Mahni aia dinhmun sangte laka zahna lantir anga mahni aia hniamte laka zahna lantir thintu chuan zah leh chawimawi a hlawh thin.
B.3 Thinlunga thil ngaihtuah/vei thunun thiamna (Emotional Intelligence)
Khawvel-ah hian tluang tlam taka nun reng theih a ni lova, kan duh loh zawngin min den chang a awm a, kan chak zawng tak kan tawn fuh chang pawh a tam a, kan rilru sukthlek a danglam nasa thei hle. Henga kan inthunun theih leh theih loh hian kan rilru puitlin dan a lan tir chiang hle a ni. Engthil pawh tawng ila, hahdam taka lak leh thiam taka hmasawn nana hman kan tum fo thin tur a ni.
B.4 Mawhphurhna leh Chanvo hlen chhuah
Mawhphurhna leh chanvo pek kan nih chuan tihlawhtling thei tura puitling nia ngaih kan ni tihna a ni. Chuvangin kan theih leh phak tawkin kan kova lum mawhphurhna leh chanvo reng reng tihhlawhtlin kan tum tlat thin tur a ni.
B.5 Buaina chinfel thiam
Buaina hi pumpelh theih a ni lo a, chinfel theih erawh a ni. Keimahni nun-ah, kan chhungkua-ah, thiante nen kan inkar-ah, pawl anga kan chetna-ah engemaw buaina leh harsatna kan tawh chang a awm thei, dam taka chinfel thiam leh buaina ti punlun zawnga chet loh hi mi puitling zia a ni.
B.6 A huho-a chet thiam
Pawl anga kan thiltih reng reng chu Teamwork a ni a, a huhoa chet thiam a pawimawhin,midang thawhpui thiam mi nih hi mi puitling zia a ni. Hruaitu tan pawh hna sem zai thiam a pawimawh hle.
B.7 Hun hman dan thiam :
Hun hman thiam hi sum khawl ang kan nihna chen a awm. Kan nuam tih zawng leh chak zawnga hun khawhral tam lutuk hian min ei chhe fo. Pathianin nikhat-a Darkar 24 min pek hi a hmang thiam thiam ten an hlawhtlin pui thin. Chuvangin kan chak zawng ringawt ni lovin, kan tana tha, hmasawnna tur tih nan hun i pe tam deuh deuh ang u.
C. TLANGKAWMNA
Hringnun kum 70 chhung, chakna avangin, kum 80 chhung pawh a ni thei, dam turin Pathianin hun min pe a, he hun hi a duhzawng ti a, a rawngbawl nan leh Amah tih a, A thupek te zawm a, hmang turin min duh a ni. Tangkai leh hlawhtling taka kan nun kan hman theih nan, kan thil hriat te hi hman tangkai tum ang u. Nun dan thiamna bul ber chu Lalpa tih hi a ni tih hriain, a phena malsawmna inthukru haichhuak turin Lalpa tihna nen hun i hmang fo ang u.